Կոտորակը կոտորակով բազմապատկելու համար պետք է համարիչը բազմապատկել համարիչով, իսկ հայտարարը՝ հայտարարով և առաջին արտադրյալը գրել համարիչում, իսկ երկրորդը՝ հայտարարում:
Հանրահաշվական կոտորակների արտադրյալը նույնաբար հավասար է մի կոտորակի, որի համարիչը հավասար է համարիչների արտադրյալին, իսկ հայտարարը՝ հայտարարների:
Եթե հնարավոր է, ապա ստացված կոտորակը կրճատում են:
Արտադրյալը սահմանվում է փոփոխականի միայն այն արժեքների համար, որոնց դեպքում կոտորակների հայտարարները հավասար չեն զրոյի:
Այսինքն՝ եթե A/B -ն և C/D -ն երկու հանրահաշվական կոտորակներ են, որտեղ A -ն, B -ն, C -ն և D -ն բազմանդամներ են, ապա A/B⋅C/D=A⋅C/B⋅D, որտեղ B≠0,D≠0:
Օրինակ
Կատարենք բազմապատկումը՝ 12a4/25b3⋅(−5b2/6a4)
Լուծում: Դրական և բացասական թվերի արտադրյալը բացասական թիվ է, այդ պատճառով կոտորակի առջևում դնում ենք մինուս նշանը:
Որպեսզի մի կոտորակ բաժանել մյուսի վրա, պետք է համարիչի կոտորակը բազմապատկել հայտարարի կոտորակի հակադարձ կոտորակով:
Օրինակ
Նույն կանոնը գործում է նաև հանրահաշվական կոտորակների դեպքում՝ կոտորակները բաժանելու համար պետք է համարիչի կոտորակը բազմապատկել հայտարարի կոտորակի հակադարձ կոտորակով:
Եթե հնարավոր է, ապա համարիչի և հայտարարի արտահայտությունները վերլուծվում են արտադրիչների և կրճատվում:
Կանոնը մնում է ուժի մեջ, երբ արտահայտություններից մեկը բազմանդամ է: Այդ դեպքում պետք է բազմանդամը ներկայացնել 1 հայտարարով կոտորակի տեսքով:
Օրինակ
Հարցեր և առաջադրանքներ։
1․Ինչպե՞ս են բազմապատկվում հանրահաշվական կոտորակները։
Կոտորակը կոտորակով բազմապատկելու համար պետք է համարիչը բազմապատկել համարիչով, իսկ հայտարարը՝ հայտարարով և առաջին արտադրյալը գրել համարիչում, իսկ երկրորդը՝ հայտարարում:
2․Ինչպե՞ս են բաժանվում հանրահաշվական կոտորակները։
Որպեսզի մի կոտորակ բաժանել մյուսի վրա, պետք է համարիչի կոտորակը բազմապատկել հայտարարի կոտորակի հակադարձ կոտորակով:
Թեմա՝ Հանրահաշվական կոտորակների գումարումն ու հանումը
Հավասար հայտարարներով կոտորակների գումարման և հանման ժամանակ՝ գումարվում կամ հանվում են նրանց համարիչները, իսկ հայտարարները մնում են անփոփոխ:
Նույն կանոնով գումարվում և հանվում են հավասար հայտարարներով հանրահաշվական կոտորակները՝
հանրահաշվական կոտորակների գումարման ժամանակ, համարիչները գումարվում են, իսկ հայտարարները մնում են անփոփոխ՝
հանրահաշվական կոտորակների հանման ժամանակ, համարիչները հանվում են, իսկ հայտարարները մնում են անփոփոխ՝
Նույն կանոնով կարելի է գումարել կամ հանել հավասար հայտարարներով մի քանի կոտորակներ՝
Եթե կոտորակների հայտարարները հակադիր արտահայտություններ են, ապա դրանց գումարելու կամ հանելու համար պետք է սկզբում կիրառել հանրահաշվական կոտորակների նշանների փոփոխման կանոնը,
ապա գումարել կամ հանել հավասար հայտարարներով կոտորակները:
Դիտարկենք այն դեպքը, երբ հանրահաշվական կոտորակների հայտարարները իրարից տարբեր միանդամներ են, օրինակ այսպիսի՝
Այդպիսի հանրահաշվական կոտորակները գումարելու կամ հանելու համար պետք է՝
գտնել ընդհանուր հայտարարը,
որոշել յուրաքանչյուր կոտորակի լրացուցիչ արտադրիչը (ընդհանուր հայտարարի բերելիս),
գումարել կամ հանել նոր կոտորակների համարիչները,
հնարավորինս կրճատել ստացված կոտորակը:
Հարցեր և առաջադրանքներ։
1․ Ինչպե՞ս են գումարվում միևնույն հայտարարով հանրահաշվական կոտորակները։
Հավասար հայտարարներով կոտորակների գումարման և հանման ժամանակ՝ գումարվում կամ հանվում են նրանց համարիչները, իսկ հայտարարները մնում են անփոփոխ:
2․ Ինչպե՞ս են գումարվում հակադիր հայտարարներով հանրահաշվական կոտորակները։
Եթե կոտորակների հայտարարները հակադիր արտահայտություններ են, ապա դրանց գումարելու կամ հանելու համար պետք է սկզբում կիրառել հանրահաշվական կոտորակների նշանների փոփոխման կանոնը,
3․ Ինչպե՞ս են գումարվում տարբեր հայտարարներով հանրահաշվական կոտորակները։
Տարբեր հայտարարներով հանրահաշվական կոտորակները գումարելու կամ հանելու համար պետք է՝
գտնել ընդհանուր հայտարարը,
որոշել յուրաքանչյուր կոտորակի լրացուցիչ արտադրիչը (ընդհանուր հայտարարի բերելիս),
գումարել կամ հանել նոր կոտորակների համարիչները,
հնարավորինս կրճատել ստացված կոտորակը:
4․ Կատարել գործողությունները․
ա) x + y / 3 բ) a – b / 7 գ) 2x – 3y / 5 դ) 2m – 2 / m + n ե) -x – 9 / x – 3 զ) 8p – 8 / p + 1
5․ Կատարել գործողությունները․
ա) x / 2 բ) 3a – 1 / 3 գ) 2a + b / 5 դ) 2y – x / 7
6․Կատարել գործողությունները․
ա) -x + 1 / x – 1 բ) 0 գ) -1a / a – b
7․ Պարզեցրել արտահայտությունը․
ա) 3 / a բ) a + 3 / x գ) -a / b դ) 5m + 3n / 4 ե) x / 1 զ) a / 2
8․ Կատարել գործողությունները․
ա) 8 / a + b բ) 1/ x -1 գ) 0 դ) -2 / m + n ե) -x + 1 / x – 3 զ) 6p – 8 / p + 1
Թեմա՝ Ամբողջ ցուցիչով աստիճանի գաղափարը Թվի (միանդամի) ցուցիչը, երբ բնական թիվ էր, մենք ուսումնասիրել ենք նախորդ ուսումնական տարում, այս տարի էլ հասցրել ենք մի քիչ կրկնել, տես օրինակը Երբևէ մտածել ես ինչի՞ է հավասար այս արտահայտությունը, երբ թվի ցուցիչը բացասական թիվ է կամ զրո է Պայմանավորվենք, այսուհետ բացասական ցուցիչով աստիճանը համարել՝ Օրինակներ Կարևոր
Պարապմունք 17. Թեմա՝ Ամբողջ ցուցիչով աստիճանի գաղափարը Դիտարկենք դրական ցուցիչի դեպքը/ անցել ենք նախորդ ուսումնական տարոմ/ 1. Միանդամը ներկայացրեք ավելի կարճ գրելաձևով. ա) 2xxxbb=2x3b2 բ) 4aaaayyyc=4a4y3c գ) xxyxxy=x4y2 դ) xx17yyy=x217y3 ե) kkkk=k4 զ) a^2a^ 3=a5 է) b^4 b=5b ը) c^3 c^3=c6 թ) 14abc2b2a3c3=14b3a4c4
2. Միանդամը ներկայացրեք ավելի կարճ գրելաձևով.
ա) (−3)b2=-6b բ) 4a3=12a գ) (−2)b2 *b5=-10b3 դ) 3a a a a a a ⋅ 2=6a6 ե) pa^ 2 ⋅ (−1)p^3 a=-a3p4 զ) ararat=a3r2t
Օրվա խնդիրը։ Գինեգործը իր ունեցած 420 դույլ գինուց վաճառեց 6 անգամ ավելի շատ դույլ գինի, քան իր մոտ մնաց։ Նա որքա՞ն դրամ վաստակեց, եթե յուրաքանչյուր 5 դույլ գինին վաճառեց 2500 դրամով։ 180 000 դրամ
2. Կազմիր երկու անհայտով առաջին աստիճանի հավասարում։ Նշիր x-ի, y-ի գործակիցները, ազատ անդամը։ Տես օրինակը՝ 3x+45y-21=0 x-ի գործակիցը՝ 3 y-ի գործակիցը՝ 45 Ազատ անդամը՝ -21
3. Կազմիր երկու անհայտով առաջին աստիճանի հավասարում։ Հավասարման համար գտիր երկու տարբեր լուծումներ։ Տես օրինակը՝ x+y=30 Առաջին լուծումը՝ x=14; y=16 Երկրորդ լուծումը՝ x=13; y=17
x + y = 1 Առաջին լուծումը՝ x=1; y=1 Երկրորդ լուծումը՝ x=2; y=0
4. Կազմիր առաջին աստիճանի երկու անհայտով հավասարում այնպես, որ լուծումը լինի այս թվազույգը՝ (4, 5): Տես օրինակը՝ 4x+5y-41=0 12x + 14y = 30 (1 ; 2)
5. Կազմիր երկու անհայտով առաջին աստիճանի հավասարում, այնուհետև x-ը արտահայտիր y-ով։ Կազմիր երկու անհայտով առաջին աստիճանի հավասարում, այնուհետև y-ը արտահայտիր x-ով։
Տես օրինակը՝ x+7y=48 x=48-7y Հաջորդ օրինակը՝ y+2x-21=0 y=21-2x
y + 7x = 16 y = 16-7x
6. Ցույց տուր, որ (1; 2) թվազույգը համակարգի համար լուծում է. {x+y-3=0 {x-y+1=0 1(x) + 2(y) – 3 = 0 1(x) – 2(y) + 1 = 0
7. Lուծիր համակարգը տեղադրման եղանակով. {x-5y=0 {7y+x=36 (15 ; 3)
8. Lուծիր համակարգը գումարման եղանակով. {x+y=28 {x-y=22 (25 ; 3)
9.Lուծիր համակարգը հանման եղանակով. {7x-y=0 {3x-y=40 (-10 ; -70)
10.Lուծիր համակարգը գործակիցները հավասարեցման եղանակով։ {2x+3y=80 {3x+2y=70 (10 ; 20)
Համակարգը լուծել տեղադրման եղանակով, որում անհայտների գործակիցները զրոյից տարբեր են, անհրաժեշտ է՝ 1) անհայտներից մեկը (օրինակ՝ y-ը) համակարգի հավասարումներից որևէ մեկից արտահայտել մյուս անհայտով, 2) ստացված արտահայտությունը տեղադրել համակարգի մյուս հավասարման մեջ y-ի փոխարեն, 3) լուծել ստացված մեկ x անհայտով հավասարումը, 4) տեղադրելով ստացված x արժեքը y-ի բանաձևի մեջ՝ գտնել y-ի արժեքը։ Հենց (x; y) թվազույգը կլինի համակարգի միակ լուծում։
Օրինակ, լուծենք այս համակարգը տեղադրման եղանակով․ {4x − 5y − 1 = 0 {7x − y + 6 = 0
համակարգի երկրորդ հավասարումից y-ն արտահայտենք x-ով՝ y = 7x + 6 և առաջին հավասարման մեջ y-ի փոխարեն տեղադրենք 7x + 6՝ 4x − 5 (7x + 6) − 1 = 0 Լուծելով հավասարումը՝ գտնում ենք նրա միակ արմատը՝ x = −1։ Տեղադրելով x-ի արժեքը հավասարության մեջ՝ գտնում ենք y-ի արժեքը։ y = 7x + 6 = 7․ (−1) + 6 = −1: Նշանակում է համակարգն ունի միակ լուծում՝ (−1; −1) Պատասխան՝ (−1; −1)։
Առաջադրանքներ։
1. Տրված հավասարումից y-ը արտահայտեք x-ով․
ա)x+y=5 y = 5 – x բ)2x+y=3 y = 3 – 2x գ)x+y-5=11 y = 16 – x դ)y+2=3x y = 3x – 2 ե)3x+5y=8 y = (8 – 3x) : 5 զ)-3x+2y=7 y = (7 + 3x) : 2
2. Տրված հավասարումից x-ը արտահայտեք y-ով․
ա)x-y+3=0 x = (-3) + y բ)2x-3y+6=0 x = ((-6) + 3y) : 2 գ)13x+y-2=0 x = ((-2) – y) : 13 դ)x+2y-5=0 x = (-5) ե)3x+y=8 x = (8 – y) : 3 զ)-2x+y=-14 x = ((-14) – y) : (-2)
3. Լուծիր համակարգը տեղադրման եղանակով ա){x-2y=4 {x+7y=22 x = 4 + 2y 4 + 9y = 22 9x = 18 x = 2
բ){-3x+y=5 {y+4x=26 y = 5 + 3x 5 + 7x = 26 7x + 21 x = 3
ա) {x−y−1 = 0 {x+y−5 = 0 x = 1 + y -4 + 2y = 0 2y = 4 y = 2
բ) {x−y−2 = 0 {x+y−6 = 0 x = 2 + y -4 + 2y + 0 2y = 4 y = 2
Հարցեր կրկնողության վերաբերյալ․ 5.Լուծեք մեկ անհայտով հավասարումները․
ա)5x+3x-10=14 x = 3 բ)-3+9y+13-5y=22 y = 9 գ)(5x+3)-(2x-4)=37 x = 10 դ)2x+1=12 x = 5.5
6. Լուծեք խնդիրները կազմելով հավասարում․ Ջրով լցված լի դույլի զանգվածը 10կգ է։ Որքա՞ն է դատարկ դույլի զանգվածը, եթե հայտնի է, որ այն 9կգ-ով թեթև է նրա մեջ գտնվող ջրից։